राकट देशा , कणखर देशा म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या महाराष्ट्राला लोककलांची

म . टा . वृत्तसेवा , अकोले --राकट देशा , कणखर देशा म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या महाराष्ट्राला लोककलांची समृद्ध अशी परंपरा लाभली आहे . तमाशा , भारूड , कीर्तन , आदिवासींची विविध नृत्यप्रकार , नाटक ,संगीत आखाडी , लोकनाट्य , जागरण गोंधळ , वासुदेवाची गाणी अशा कलांनीच मराठी माणसांच्या वृत्ती घडविल्या यातील तमाशा म्हणजे महाराष्ट्राचे सांस्कृतिक वैभव ग्रामीण महाराष्ट्रात सर्वाधिक लोकप्रियता या कला प्रकाराला लाभली काळाच्या ओघात अपरिहार्यपणे काही बदल तमाशा स्वरूपाला आले असले तरी तमाशात काही अपप्रवृत्ती शिरल्या असल्या तरी अजूनही हि कला मराठी माणसांच्या मनात घर करून आहे. विठाबाई मांग , काळू बाळू, चंद्रकांत ढवळपुरीकर , तुकाराम खेडकर , कांताबाई सातारकर ,दत्त महाडिक पुणेकर ,आदी तमाशा कलाकारांनी आपल्या कलेद्वारे महाराष्ट्रात अनेक वर्षे मनोरंजन व प्रबोधन केले . तमाशा हा महाराष्ट्राचा प्रमुख कला प्रकार लोकप्रिय असला तरी या प्रकाराला शासन दरबारी पाहिजे तशी प्रतिष्ठा मिळालेली नाही . राज्य पातळीवर विविध संस्था , राज्य सरकार अनेक पुरस्काराद्वारे तमाशा कलावंतांना सन्मानित करीत असले तरी देश पातळीवर मात्र महाराष्ट्राचा अभिमान असणाऱ्या या कलेची विशेष दखल घेतली गेली नाही अशी खंत या क्षेत्रातील जाणकारांनी व्यक्त केली आहे . हिंदी चित्रपट सृष्टीतील ५ते १० वर्ष काम केलेल्या आणि अल्पावधीतच विस्तारित जाणाऱ्या अनेक कलावंतांना कलाकार म्हणून पदं पुरस्काराने गौरविण्यात आले आहे मात्र आजपर्यंत एकही तमाशा कलावंताला पदं पुरस्कार मिळालेला नाही अनेक्दाशके तमाशाच्या माध्यमातून कलेची सेवा करणाऱ्या कांताबाई सातारकर , मालती इनामदार ,मंगल बनसोडे यासारख्या एखाद्या तमाशा कलावंताला हा पुरस्कार मिळाल्यास त्या कलावंत बरोबर तमाशा कलेचाही गौरव होईल . आज वयाच्या ८० च्या उंबरठ्यावर असलेल्या कांताबाई सातारकर या अशाच एक उपेक्षित राहिलेल्या तमाशा कलावंत  एक उत्तम अभिनेत्री, उत्तम गायिका, उत्तम वगनाट्य दिग्दर्शिका, उत्तम व्यवस्थापक अशा विविध भूमिका निभावताना
कांताबाईंनी तमाशा क्षेत्रात स्वतःचे एक वेगळे स्थान निर्माण केले. आज त्यांचे चिरंजीव कलाभूषण रघुवीर खेडकर, मुली
अनिता, अलका, मंदाराणी, नातू मोहित,अभिजित,नात पूजा, जावई दीपकराव मेंगजी, गोतान्बर सौन्दाडेकर, राजेश खोल्लम
असा संपूर्ण परिवार तमाशा रंगभूमीवर कार्यरत आहे. त्यांच्या जीवनावर डॉ संतोष खेडलेकर यांनी लिहिलेल्या पुस्तकाच्या
आजवर चार आवृत्या प्रकाशित झाल्या आहेत. महाराष्ट्र शासनाने तमाशा क्षेत्रातील योगदानासाठीचा पहिला जीवन गौरव
पुरस्कार देऊन कांताबाईंचा सन्मान केला आहे. दिल्ली येथे झालेल्या राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धाप्रसंगी कांताबाई आणि रघुवीर यांना
तमाशा सदर करण्याचा बहुमान मिळाला आहे. मुंबई विद्यापीठाच्या प्रांगणात तंबू लाऊन सिने, नाट्य सृष्टीतील मान्यवरांसाठी
तमाशा सादर करण्याचा पहिला बहुमान त्यांना मिळाला आहे. असंख्य पुरस्कार, असंख्य मानसन्मान मिळवलेल्या या महान
कलावतीला मात्र रसिकांचे प्रेम हाच आयुष्यातील सर्वात मोठा सन्मान वाटतो. मात्र काही तरी खंतही त्यांच्या मनात सलत आहे त्यांच्याशी बातचीत करताना त्या म्हणाल्या   मी कांताबाई सातारकर, गेली ६५ वर्षे तमाशा क्षेत्रात कार्यरत आहे. माझे पती (कै) तुकाराम खेडकर यांची
तमाशामहर्षी म्हणून अवघ्या मराठी मुलखात ख्याती होती आणि आहे. खरतर तमाशा ही महाराष्ट्राची अस्सल
लोककला पण पण ज्यांच्यासाठी तमाशा नाही आणि ज्यांचा तमाशाशी दुरान्वये संबंध नाही अशा लोकांनी उच्चभ्रू
वर्तुळात तमाशाला बदनाम केले. तमाशा म्हणजे काहीतरी वाईट अशी हाकाटी पिटली. यामुळेच सरकारी
पातळीवरदेखील तमाशाबद्दल एक अनास्था दिसून येते. जगात असे एखादे क्षेत्र आहे का जिथे कोणत्याही अपप्रवृत्ती
नाहीत, थोडेबहुत वाईट लोक नाहीत ? पण मग तमाशालाच आरोपीच्या पिंजऱ्यात का उभे केले जाते.
मी १९५० पासून तमाशात काम करते, आज माझे वय ७८ वर्षाचे आहे. मराठी रंगभूमीवर पुरुषांनी स्त्री वेश
परिधान केला त्याच सगळ्या महाराष्ट्राने कौतुक केले. या कलाकारांबद्दल मला मनापासून आदरच आहे पण ही
कांताबाई पाच पाच हजार प्रेक्षकांपुढे शिवाजी साकारते, संभाजी साकारते, तलवार- दांडपट्टा फिरवते, प्रेक्षकांच्या
काळजात धस्स होईपर्यंत एखाद्या कसलेल्या योध्ध्याप्रमाणे रंगमंचावर लढाई खेळते, शेकडो ऐतिहासिक, धार्मिक,
सामाजिक वगनाट्यात भूमिका करून समाज प्रबोधन करते. महाराष्ट्रातल्या एकही आजवर असा एकही प्रेक्षक
सापडणार नाही कि जो सांगेल कि कांताबाईने या या दिवशी आम्हाला मान खाली घालायला भाग पाडले असा
तमाशा केला. साहेब १९५० ते जवळपास १९८५ पर्यंत मी केवळ समाज घडवण्याचेच काम केले. खरेतर काही गोष्टी
सांगायला नको पण मी आणि माझा मुलगा रघुवीर खेडकर याने मिळून आजवर दरवर्षी १० ते १५ तमाशाचे खेळ
शाळा खोल्या, वाचनालय, कुणाचे ऑपरेशन, कुठले तरी मंदिर अशा समाजोपयोगी कामासाठी केले आहेत. या
खेळांचे एक रुपया सुद्धा उत्पन्न न घेता आम्ही दोन ते अडीच कोटी रुपयांची मदत या लोकांना मिळवून दिली आहे.
सांगायचे तात्पर्य हेच कि तमाशासुद्धा समाजात काही चांगले करू शकतो हे आम्ही कृतीतून दाखवून दिले आहे.
साहेब आता एकाच इच्छा आहे कि मायबाप सरकार सगळ्या क्षेत्रात पद्म पुरस्कार देते पण आजवर कोणत्याही
सरकारला तमाशा कलावंताला पद्म पुरस्कार द्यावा वाटला नाही किंवा सरकार पर्यंत आमची बाजू पोहचलीही
नसेल. तमाशा सृष्टीत स्वतःच्या हिमतीवर तमाशा फड उभी करणारी पहिली महिला कलावंत मी आहे. माझे पती
तुकाराम खेडकर यांचे निधन झाल्यावर त्यांच्या तमाशातला सुतळीचा तोडा देखील मला मिळाला नाही ... पण मी
माझी जिद्द सोडली नाही, स्वतःचा तमाशा फड उभा केला आज मला सांगायला अभिमान वाटतो कि माझा मुलगा
रघुवीर खेडकर हा फड समर्थपणे पुढे नेतोय आणि महाराष्ट्रातला नंबर एकचा तमाशा म्हणून लौकिक मिळवतो आहे.
या सगळ्या गोष्टींचा विचार करता माझे डोळे मिटण्यापूर्वी मायबाप सरकारने माझ्यासारख्या कलावंताला पद्म
पुरस्कार देऊन केवळ माझा नव्हे तर तमाशा सृष्टीचा सन्मान करावा... महाराष्ट्राच्या अस्सल लोककलेचा सन्मान
करावा तसे पाहिल्यास प्रत्येक तमाशा कलावती ही विठाबाईचेच जीवन जगत असते. संघर्ष, गरिबी, पुरुषी वर्चस्व, निरक्षरता, आपल्या गणगोतांकडून होणारी फसवणूक, प्रकृती या साऱ्या समस्यांचा सामना     पती तुकाराम खेडकरांच्या अचानक जाण्याने आकाशच कोसळलं. घरचा धनी, फडाचा मालक असा अचानक गेला... पैशांची तरतूद नव्हती. चरितार्थाचा प्रश्न होता. फडही विस्कळीत झाला. पण कांताबाई स्वस्थ बसणाऱ्यातल्या नव्हत्या. त्यांनी पुन्हा जुळवाजुळव केली. पुन्हा फड उभा राहिला. मराठी मुलखातल्या तमाम जनतेच्या मनोरंजनासाठी ढोलकीच्या तालावर कांताबाईंचे घुंगरू पुन्हा नाचू लागले. भिंगरीसारख्या नाचणाऱ्या कांताबाईंच्या तमाशाचे तंबू हजारो लोकांच्या उपस्थितीने गावोगावी ओसंडत वाहू लागले. महाराष्ट्रातल्या खेड्यापाड्यात वर्षाकाठी दोनशे सव्वादोनशे दिवस फडातील दोनशे कामकरी, कलाकारांसह आपल्या परंपरागत कलेने मराठी मनाला रिझविण्यासाठी फिरणाऱ्या कांताबाई आजही आपल्याच मस्तीत दंग आहेत. फडाच्या रूपानं खेडकरांचं नाव जिवंत ठेवलं. मुलगा रघुवीर फड चालविण्यास समर्थ बनला. रसिकांचं उदंड प्रेम मिळालं. कलाकाराला आणखी काय हवं? भल्या पहाटेची शुक्राची चांदणी आजही त्यांना याद देते लडिवाळपणे रेंगाळणाऱ्या त्या दिवसातल्या लावणीची!

कोट -डॉ . संतोष खेडलेकर -(लोककलेचे अभ्यासक )- कांताबाई सातारकर, गेली ६५ वर्षे तमाशा क्षेत्रात कार्यरत आहे. त्यांचे  पती (कै) तुकाराम खेडकर यांची
तमाशामहर्षी म्हणून अवघ्या मराठी मुलखात ख्याती होती आणि आहे. खरतर तमाशा ही महाराष्ट्राची अस्सल
लोककला पण पण ज्यांच्यासाठी तमाशा नाही आणि ज्यांचा तमाशाशी दुरान्वये संबंध नाही अशा लोकांनी उच्चभ्रू
वर्तुळात तमाशाला बदनाम केले. तमाशा म्हणजे काहीतरी वाईट अशी हाकाटी पिटली. यामुळेच सरकारी
पातळीवरदेखील तमाशाबद्दल एक अनास्था दिसून येते. जगात असे एखादे क्षेत्र आहे का जिथे कोणत्याही अपप्रवृत्ती
नाहीत, थोडेबहुत वाईट लोक नाहीत ? पण मग तमाशालाच आरोपीच्या पिंजऱ्यात का उभे केले जाते.मायबाप सरकारने याबाबत पाऊले उचलावीत व तमाशा कलावंतांना न्याय द्यावा हीच माफक अपेक्षा

2 Attachments